تاملی درباره روش‌شناسی مطالعات اجتماعی پیرامون فروپاشی فضاهای مصنوع

(با تاکید بر فروپاشی ساختمان پلاسکو) 

 

شکل‌گیری فضایی مصنوع و فروپاشی آن حاصل در کنار هم قرارگیری مجموعه‌ای پیچیده‌ و در هم تنیده از عوامل گوناگون اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، زیست محیطی و فنی در سطوح گوناگون است؛ که ارائه هرگونه تبیینی از آفرینش و مرگ یک فضا بدون در نظر گرفتن این مجموعه عوامل، تقلیل‌گرایانه و ناکافی خواهد بود. از سوی دیگر باید توجه داشت که لزوم بهره‌گیری از نگرش بین رشته‌ای در تحلیل و تبیین پدیده‌ها،  حکم می‌کند که تمامی این عوامل به گونه‌ای نظام‌مند در هم ترکیب شده و از ذکر آنها به صورت مجموعه عواملی مجزا که ارتباطی ارگانیک با یکدیگر ندارند خودداری نماییم.  

سه بازه زمانی گوناگون را با توجه به فضای مصنوع مورد بررسی، می‌توان تشخیص داد. بازه زمانی پیش از آفرینش فضا که در آن مجموعه در هم تنیده و پیچیده‌ای از عوامل در سطوح گوناگون در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند تا زمینه ایجاد و آفرینش یک فضای مصنوع را فراهم کنند ( از بی نهایت تا t0) ، فاصله بین تولد تا مرگ فضا که در آن علاوه بر عوامل پیشین، عواملی دیگر وارد شده و بر سرنوشت فضا اثر می‌گذارند (t0 تا t1) و بازه زمانی پس از مرگ و فروپاشی که در آن فضای مصنوع از دیگر عوامل اثر نپذیرفته و خود صرفا تبدیل به عاملی اثرگذار بر سایر عوامل و بر مسیر تاریخ می‌شود (t1 تا بی نهایت).

در تلاش برای ارائه تبییینی پیرامون علل موثر بر آفرینش فضا می‌بایست بر بازه زمانی نخست، برای ارائه تبیینی از مرگ و یا فروپاشی فضای مصنوع می‌بایست بر بازه زمانی اول و دوم و جهت ارائه تبیینی پیرامون اثرگذاری مرگ و فروپاشی فضای مصنوع بر سایر عوامل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و زیست محیطی می‌بایست بر بازه زمانی سوم متمرکز شد.

با توجه به مطالب فوق در ارتباط با فضای مصنوعی چون ساختمان پلاسکو سه پرسش کلیدی قابل طرح است:

-        مجموعه عوامل موثر بر پیدایش و آفرینش این ساختمان در شکل نهایی آن چه بوده است؟

-        چه عواملی بر تغییر، مرگ و یا فروپایشی آن موثر بوده است؟

-        این ساختمان و سرنوشت آن چه تاثیری بر سایر عوامل در حوزه‌ها و سطوح گوناگون بر جای گذارده و یا خواهد گذارد؟

با توجه به انتظارات موجود از گزارش ملی پلاسکو و محدودیت زمانی موجود برای تهیه آن، به نظر می‌رسد این گزارش بیش از دو پرسش اول و سوم، می‌بایست بر پرسش دوم متمرکز شده و با نگرشی بین رشته‌ای پاسخی دقیق به این پرسش دهد که در بازه زمانی آفرینش این فضای مصنوع در سال 1339 تا فروپاشی آن در سال 1395 چه عوامل اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فنی‌ای بر فروپاشی و مرگ این فضای مصنوع موثر بوده و یا آن را تشدید نموده‌اند.  

شاید یکی از پیچیده‌ترین و دشوارترین بخش‌های این گزارش بخشی باشد که کمیته اجتماعی مسئول تهیه آن است؛ چرا که گزارش این کمیته می‌بایست با دیدی بین رشته‌ای بر ابعاد اجتماعی، اقتصادی و سیاسی موثر بر فروپاشی نهایی ساختمان پلاسکو متمرکز شده و به پرسش‌هایی پاسخ گوید که در بهترین حالت سایر کمیته‌ها در زنجیره علی تنها به حلقه‌های انتهایی آن توجه می‌کنند.

به نظر می‌رسد گزارش کمیته اجتماعی برای آنکه به بهترین وجه ممکن به انتظارات موجود پاسخ گوید می‌بایست دارای دو بخش اصلی باشد:

بخش نخست که در آن روایتی تاریخی از آفرینش تا فروپاشی این فضای مصنوع ارائه نموده و در آن تلاش می‌نماید نقاط بی بازگشتی را که فضا در مسیر تاریخی خود پیموده و علل موثر بر فروپاشی نهایی آن را شناسایی کند و بخش دوم که با تمرکز بر آخرین سال‌های عمر این فضای مصنوع، پیش از فروپاشی، تلاش می‌کند ساختار روابط اجتماعی موجود در این فضا و یا حول آن را بین تمامی ذی‌نفعان فردی و سازمانی که شرایط اجتماعی لازم برای شکل‌گیری حادثه نهایی و فروپاشی فضا را فراهم کرده شناسایی کند.

در بخش نخست، محققان می‌بایست با مطالعه تمامی اسناد موجود پیرامون این ساختمان از آغاز تصمیم برای ساخت تا مرحله فروپاشی نهایی، ضمن تلاش برای ارائه روایتی تاریخی به گونه‌ای اکتشافی اقدام به شناسایی علل موثر بر حادثه‌ نهایی نمایند که ممکن است سال‌ها و دهه‌ها پیش در مجموعه علل موثر بر فروپاشی نهایی وارد شده باشند. به عنوان مثال به نظر می‌رسد مصادره این ساختمان در سال 1357 و تغییر مالکیت آن، از طریق اثرگذاری بر کیفیت انجام وظایف مالک نسبت به ایمنی ساختمان، می‌تواند یکی از علل موثر بر سرنوشت نهایی ساختمان پلاسکو باشد. با مطالعه اسناد و استخراج روایت تاریخی، پرسش‌ها و نکات مهمی استخراج می‌شود که در شرایط کنونی به آنها دسترسی نداریم و بدون دست‌یابی به آنها گزارش و تحقیق به مسیرهایی هدایت می‌شود که اگرچه ممکن است برای ارضای کنجکاوی‌های شخصی مفید باشد اما با توجه به اهداف نهایی گزارش، چندان سودمند نخواهند بود. اسناد و مدارک موجود در سازمان‌های گوناگون، روایت‌های مالکان و مستاجران ساختمان از سال‌های مختلف، بویژه پیش و پس از  رسیدن به نقاط بی بازگشت و تحلیل‌های ارائه شده از سوی سایر کمیته‌ها می‌تواند منابع خام لازم جهت تهیه روایت تاریخی نهایی و دست‌یابی به پرسش‌های مهم را برای کمیته اجتماعی فراهم سازد.  

در بخش دوم، جدا از پرسش‌هایی که از بخش نخست گزارش استخراج شده و تلاش می‌شود به گونه‌ای تحلیلی و بین رشته‌ای به آنها پاسخ داده شود، کمیته اجتماعی می‌بایست به پرسش‌هایی از قبیل پرسش‌های زیر نیز پاسخ گوید:

-        چرایی عدم توجه کسبه، کارگران و مالکان ساختمان پلاسکو به امر ایمنی این ساختمان و عدم تلاش آنها در جهت بهبود وضعیت ایمنی

-        چرایی ناتوانی بازرسان در برخورد با مالکان واحدهای ناایمن و موانع موجود در این زمینه و ...

برای پاسخ‌گویی دقیق به این پرسش‌ها و بسیاری پرسش‌های دیگر که می‌توان به آنها افزود و می‌بایست در گزارش کمیته اجتماعی به آنها پرداخته شود یکی از بهترین روش‌ها، شناسایی یک و یا دو ساختمان مشابه دیگر در شهر تهران است که از نظر شرایط اقتصادی، فنی، ایمنی و اجتماعی نزدیک‌ترین شرایط را به ساختمان پلاسکو پیش از فروپاشی دارند. به نظر می‌رسد ساختمان‌هایی چون ساختمان آلومینیم و ساختمان علاءالدین در شرایط کنونی از این جهت مناسب باشند. در نظر داشتن این ساختمان‌های مشابه و مطالعه تجربی و میدانی آنها امکان پاسخ‌گویی دقیق به پرسش‌هایی از این دست را فراهم خواهد کرد: چرا مالکان، مستاجران و کارگران ساختمان‌هایی چون آلومینیم در شرایط کنونی به ایمنی ساختمان خود توجه نمی‌کنند؟ چه دستگاه‌ها و سازمان‌هایی مسئول وضعیت کنونی این ساختمان‌ها هستند و چه اقداماتی را در این زمینه انجام داده‌اند؟ چرا بازرسان و مسئولین این سازمان‌ها در شرایط کنونی با واحدهای غیر ایمن موجود برخورد نمی‌کنند و موانع موجود در این زمینه چست؟ نظر و اطلاعات افراد شاغل در این ساختمان‌ها نسبت به مقوله ایمنی ساختمانی که در آن استقرار دارند چیست و اصولا ایمنی را چگونه تفسیر می‌کنند؟ و ...

توجه به ساختمان‌های مشابه و شبیه سازی وضعیت اجتماعی ساختمان پلاسکو، پیش از فروپاشی، علاوه بر کمک به محققین در جهت پاسخ‌گویی به پرسش‌های تبیینی فوق و بسیاری پرسش‌های دیگر که می‌توان به آنها افزود به آنها کمک می‌کند که به هنگام ارائه راهکار به این پرسش مهم پاسخ‌گویند که «اگر قرار باشد سیستمی را برای ایجاد همکاری بین ذی‌نفعان گوناگون این ساختمان‌ها متشکل از بخش‌های خصوصی (کسبه، مستاجران، مالکان، کارگران، خریداران و ...) و بخش‌های عمومی و دولتی (آتش‌نشانی، شهرداری، وزارت کار و امور اجتماعی و ...) به گونه‌ای طراحی و اجرا نمایند که وضعیت ایمنی به صورت خاص و قابلیت پایداری این ساختمان‌ها به صورت عام، افزایش یابد این طراحی می‌بایست دارای چه معماری، مشخصات و ویژگی‌هایی باشد؟»

اجرا و پیاده سازی عملی این پیشنهادهای برآمده از مطالعات و تجارب میدانی در همین ساختمان‌های مشابه پلاسکو، موانع عینی و واقعی‌ای را که در جهت اجرا و پیاده‌سازی آنها وجود دارد آشکار نموده و مانع ورود گزارش به پیشنهادهایی انتزاعی و تکراری خواهد شد که امکان عملی شدن در جهان واقع را ندارند.

به این ترتیب با رفت و برگشت محققان بین داده‌های تاریخی و شرایط اجتماعی واقعی شبیه سازی شده حاکم بر ساختمان پلاسکو پیش از فروپاشی در نمونه‌های مشابه، می‌توان هم مجموعه علی موثر بر فروپاشی پلاسکو را شناسایی نمود و هم به گونه‌ای عملی و واقعی پیشنهادهایی را برای بهبود وضعیت ساختمان‌هایی مشابه پلاسکو ارائه و عملیاتی کرد.