افول احساس اخلاقی بودن جامعه در ایران (تظاهر، صداقت و اعتماد)

(این گزارش را در سال 1391 برای مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام نوشته ام؛ مدتی است به این نتیجه رسیده ام که سیستم سیاسی در ایران داده های لازم و نه لزوما دقیق برای شناسایی بحران های کنونی را از سال ها و در بعضی موارد دهه ها پیش در اختیار داشته است؛ اما این سیستم بواسطه طراحی ضعیف و ناکارآمد سیستم سیاسی که نقشی اساسی در کنترل بحران های پیش روی جامعه را بر عهده دارد از توانایی و انگیزه لازم برای مواجهه بهینه با این بحران ها برخوردار نیست؛ به نظر میرسد انتشار چنین گزارش هایی در فضای عمومی تاثیرات بیشتری از ارائه محرمانه آنها به مدیران سیاسی کشور داشته باشد؛ شاید بواسطه فشار افکار عمومی باور کنند که جامعه ایرانی در آستانه فروپاشی بزرگی قرار دارد؛  به دوستانی که علاقمند به مطالعه تبیینی نظری و دقیق پیرامون برخی مسائل طرح شده در این گزارش می باشند مطالعه کتاب دام های اجتماعی و مساله اعتماد را پیشنهاد می کنم؛ به تبیین سیستمی این مساله  نیز در فرصتی دیگر خواهم پرداخت)

مقدمه

آنچه که سبب‌ساز اعتماد آدمیان به یکدیگر می‌گردد، نه واقعیت موجود در جامعه، بلکه احساس آنان از شرایطی است که در آن واقع شده‌اند و البته این احساس، خود به میزان زیادی تحت تاثیر همان شرایط واقع می‌باشد. ممکن است در جامعه‌ای سطح واقعی تظاهر و دورویی نازل باشد و یا درصد زیادی از افراد صادق و راستگو باشند، اما همین که افراد در آن جامعه احساس کنند که دیگران به آنها دروغ می‌گویند کافی است تا به سایرین اعتماد ننموده و سطح اعتماد که یکی از بنیاد‌ی‌ترین متغیرهای ثبات اجتماعی است کاهش یابد. به‌واسطه‌ی همین اهمیت است که در این‌جا تلاش می‌شود تا در حد امکان و با استفاده از پژوهش‌ها و داده‌های موجود در این زمینه، تصویری از وضعیت احساس وجود تظاهر و دورویی، صداقت و راستگویی، و سطح اعتماد در جامعه ایران که تحت تاثیر دو متغیر پیشین می‌باشد ارائه شود.

احساس تظاهر و دورویی

شناسایی وضعیت احساس تظاهر و دورویی در جامعه از آنرو مهم است که می‌تواند در بلند‌مدت با اثرگذاری بر سطح صداقت و راستگویی و اعتماد اجتماعی موجبات افزایش سطح تظاهر و دورویی را در جامعه ایجاد نموده و این احساس را به واقعیت تبدیل نماید. در پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان (دفتر طرح‌های ملی،1382، ص. 311) هنگامی که از پاسخگویان خواسته شده است برآورد خود را از میزان رواج خصوصیت اخلاقی دورویی و تظاهر در جامعه بیان نمایند 68/2درصد از آنان گزینه زیاد و 14/6 درصد نیز گزینه متوسط را برگزیده‌اند. یعنی 82/8 درصد از افراد جامعه با توجه به تجربیات زندگی روزمره‌شان بر این باورند که تظاهر و دورویی در جامعه ایران به میزان متوسط و زیاد رواج دارد. این درصد در مقایسه با موج اول این پیمایش نشان دهنده رشد 4 درصدی افرادی است که میزان رواج خصوصیت اخلاقی دورویی و تظاهر را در جامعه زیاد می‌دانند (ربانی و شهابی، 1389، ص. 81).

شهابی (1382 به نقل از ربانی و شهابی، 1389، ص. 82) در پژوهشی که در بین جوانان روستایی استان اصفهان صورت داده است به این داده دست یافته که 57 درصد از جوانان روستایی استان اصفهان عقیده داشته‌اند که خصوصیت اخلاقی تظاهر و دورویی به میزان زیادی در بین مردم رواج دارد.    

در پیمایشی دیگر (ایسپا،1384) پژوهشگران از پاسخگویان خواسته‌اند موافقت یا مخالفت خود را با این گزاره که «اکثر مردم ظاهر و باطن‌شان یکی است» اعلام نمایند. نتایج حاصل بیانگر آن است که 75 درصد از پاسخگویان با این گزاره کاملا مخالف و یا مخالف بوده‌ و 11/7 درصد نیز در پاسخ به این پرسش تردید داشته‌اند.

طالبان (1388، ص200) در پیمایش ملی تدین اسلامی به صورت مستقیم از پاسخگویان پرسیده است که «فکر می‌کنید مردم ما تا چه حد دارای دورویی و تظاهر هستند؟». نتایج حاصل نشان‌دهنده آن است که 51/3 درصد از پاسخ‌گویان بر این اعتقادند که دیگران به میزان زیاد و خیلی زیاد دارای دورویی هستند، و اگر درصد افرادی که گزینه متوسط را نیز انتخاب نموده‌اند به این درصد اضافه نماییم، 72/5 درصد از پاسخ‌دهندگان سایرین را به میزان زیاد، خیلی زیاد و متوسط دارای دورویی و تظاهر می‌دانند.

با در نظر داشتن نتایج فوق می‌توان بیان نمود که با توجه به داده‌های سه پیمایش ملی صورت گرفته، درصد بالایی از ایرانیان ( 82/8 درصد در پیمایش اول، 75 درصد در پیمایش دوم  و 72/5 درصد در پیمایش سوم) در تجربیات روزمره خود سایرین را به میزان متوسط، زیاد و خیلی زیاد دچار دورویی و تظاهر می‌دانند.

در موج دوم پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان ( دفتر طرح‌های ملی،1382،ص127) پژوهشگران این پرسش را از پاسخگویان پرسیده‌اند که « فکر می‌کنید رواج صفات بد (منفی) اخلاقی مثل دورویی، تظاهر، تقلب و کلاهبرداری بین مردم در 5 سال آینده بیشتر خواهد شد یا کمتر؟» با توجه به داده‌ها 87/4 درصد از پاسخگویان معتقد بوده‌اند که رواج این صفات بد اخلاقی در آینده بیشتر خواهد شد.

در پژوهشی (ربانی و شهابی، 1389، ص. 88) نیز که بر روی جوانان شهر اصفهان صورت پذیرفته است، 73 درصد از پاسخگویان معتقد بوده‌اند که در جامعه یکرنگی اصلا وجود نداشته و یا کم است و در مقابل تنها 9/1 درصد معتقد بوده‌اند که یک‌رنگی در جامعه رواج دارد. در این زمینه هنگامی که خود پاسخگویان مورد خطاب قرار گرفته‌اند 46/9 درصد اظهار داشته‌اند که یکرنگی را کمتر رعایت می‌کنند. نکته قابل تامل در این زمینه در مقایسه با پژوهش‌های دیگر آن است که در این پژوهش که نسبت به سایر پژوهش‌ها از نظر زمانی متاخرتر می‌باشد فاصله بین ارزیابی افراد از خود و جامعه‌شان به میزان بسیار زیادی کاهش یافته است یعنی به عنوان مثال اگرچه در پژوهش طالبان (1388) 51/3 درصد از افراد بر این اعتقاد بودند که تظاهر و دورویی به میزان زیاد و خیلی زیاد در جامعه رواج دارد اما تنها 4/1 درصد از آنان خود را به میزان زیاد و خیلی زیاد مبتلا به این خصوصیت اخلاقی می‌دانستند که نسبتی در حدود 12/5 می‌گردد در حالی که در این پژوهش این نسبت برابر 1/5 است که با در نظر داشتن اینکه این پژوهش در بین جوانان صورت پذیرفته، به میزان بسیار زیادی شایسته تامل است.  

احساس صداقت و راستگویی

با افزایش احساس وجود دورویی و تظاهر در جامعه نمی‌توان انتظار داشت که افراد احساس چندان مناسبی به صداقت و راستگویی دیگران در جامعه داشته باشند و رفته رفته سطح اعتماد در جامعه کاهش خواهد یافت. در پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان ( دفتر طرح‌های ملی، 1382، ص. 309) هنگامی که از پاسخگویان پرسیده شده است که «به نظر شما هر کدام از خصوصیاتی که نام می‌برم چقدر در بین مردم رواج دارد؟» پیرامون خصوصیت اخلاقی صداقت و راستگویی 58/6 درصد گزینه کم و 32/6 درصد نیز گزینه متوسط را برگزیده‌اند این در حالی است که در موج اول این پیمایش در سال 1379، 50/7 درصد از پاسخگویان گزینه کم را برگزیده‌اند (ربانی و شهابی، 1389، ص. 81) که حاکی از رشد 8 درصدی افرادی است که رواج صداقت و راستگویی در جامعه را اندک می‌دانند.

اندک پژوهش‌های صورت گرفته در روستاهای کشور نیز نشان دهنده شرایطی نسبتا مشابه در روستاها می‌باشد. برای مثال شهابی (1382 به نقل از ربانی و شهابی، 1389، ص. 82) در پژوهش خود با عنوان «بررسی اولویت‌های ارزشی جوانان روستایی و عوامل موثر بر آن در استان اصفهان» به این داده دست یافته است که تنها 14/8 درصد از جوانان روستایی معتقداند که خصوصیت اخلاقی صداقت و راستگویی در بین مردم رواج زیادی دارد. 

در پیمایشی دیگر (ایسپا، 1384، ص. 253) از پاسخگویان خواسته شده است که موافقت یا مخالفت خود را با این گزاره که «روز به ‌روز تعداد آدم‌های راست‌گو و درستکار جامعه ما زیادتر می‌شود» بیان نمایند. در پاسخ به این گزاره درصد بالایی از مردم (67/1 درصد) اعلام کرده‌اند که با آن مخالف و یا کاملا مخالف‌ند یعنی در آن برهه زمانی (1384) این درصد از افراد جامعه نسبت به وضعیت راستگویی و درستکاری افراد در آینده دید مثبتی نداشته‌اند. 14/4 درصد از پاسخگویان نیز در مورد این گزاره دچار تردید بوده‌اند.

این احساس شیوع عدم صداقت و راستگویی در جامعه در پرسش‌های دیگری نیز که در همین پیمایش (ایسپا، 1384، ص. 128) از پاسخگویان پرسیده شده است به چشم می‌خورد. در یکی از این گزاره‌ها، پژوهشگران از پاسخگویان خواسته‌اند که موافقت یا مخالفت خود را با این گزاره که «اکثر مسئولین نظام، حرف و عمل‌شان یکی است» اعلام نمایند. با توجه به داده‌های به دست آمده 58/7 درصد از پاسخگویان با این گزاره کاملا مخالف و یا مخالف بوده‌ و 17/1 درصد از آنان نیز تردید داشته‌اند. این یافته با یافته‌های پژوهش سیاهپوش (1387، ص. 112) که از فراتحلیل مطالعات صورت گرفته پیرامون سرمایه اجتماعی در ایران بدست آمده است منطبق می‌باشد. بر اساس این یافته‌ها «از نظر مردم میزان ارزش‌های اخلاقی مثبت در بین مسئولین در حد پایینی قرار دارد.به خصوص‌ میزان امانت‌داری، پایبندی به قانون، صداقت و وفای به عهد خیلی کمتر دانسته می‌شود. ارزشی که‌ از نظر پاسخگویان در مقایسه با سایر ارزش‌ها بیشتر در مسئولان دیده می‌شود هوشمندی است».

در همین پیمایش (همان، ص. 159)  پرسش دیگری که از پاسخگویان پرسیده شده است و تا حدودی به بحث درباره احساس صداقت و راستگویی مرتبط می‌باشد این پرسش است که: شما تا چه حد با این گزاره موافق و یا مخالفید که «در ایران، سیاست‌مداران به مردم دروغ نمی‌گویند.» بر اساس داده‌های حاصل از این سؤال، 54/5 درصد از پاسخگویان معتقد بوده‌اند که سیاستمدارن در ایران به مردم دروغ می‌گویند و 17/5 درصد از آنان در رابطه با پاسخگویی به این پرسش تردید داشته‌اند.

مجموع یافته‌های سیاهپوش (1387)  نشان می‌دهد که از نظر مردم میزان ارزش هایی چون صداقت، امانتداری و گذشت در بین سایر مردم پایین است و میزان رواج ضد ارزش‌هایی چون کلاهبرداری و چاپلوسی بالا است.

یکی از پرسش‌هایی که طالبان (1388، ص. 196) در پیمایش ملی تدین اسلامی از پاسخگویان پرسیده است و به بحث ما درباره صداقت و راستگویی در این بخش مربوط می‌باشد این پرسش بوده که «فکر می‌کنید مردم تا چه حد دارای صداقت و راستگویی هستند؟» 456/2 درصد از پاسخگویان معتقد بوده‌اند که سایرین به میزان هیچ، خیلی کم و کم دارای صداقت و راستگویی‌اند.

داده‌های پراکنده بدست آمده از تحقیقات صورت گرفته در برخی شهرهای ایران نیز وضعیت چندان مساعدی را از نظر احساس میزان رواج صداقت و راستگویی نشان نمی‌دهد. 73/3 درصد از جوانان شرکت کننده در پژوهش ربانی و شهابی (1389، ص. 83) پیرامون ارزش‌های اخلاقی جوانان شهری اصفهان در پاسخ به این پرسش که « به نظر شما چقدر صداقت و راستگویی در بین مردم رواج دارد؟» پاسخ داده‌اند که اصلا صداقت و راستگویی رواج نداشته و یا اینکه در حد کم و بسیار کم می‌باشد. نکته تامل برانگیز دیگر در این پژوهش آن است که 44/1 درصد از این جوانان در پاسخ به این سوال که «خود شما چقدر صداقت و راستگویی را رعایت می‌کنید؟» پاسخ داده‌اند که اصلا رعایت نمی‌کنند و یا در حد کم و بسیار کم رعایت می‌کنند.

اعتماد اجتماعی

نمی‌توان از انسان‌ها انتظار داشت که در عین حال که دیگران را صادق و راستگو نمی‌دانند و بر این اعتقادند که اکثریتی از افراد پیرامونشان متظاهر و دورو می‌باشند باز هم به سایرین اعتماد نمایند، بنابراین، در چنین وضعی خود آنان نیز برای حفظ و کسب منافع خویشتن، دورویی و تظاهر پیشه می‌کنند و در چنین شرایطی کل جامعه در چرخه‌ای گرفتار می‌شود که در جهت افزایش سطح تظاهر و کاهش سطح اعتماد قرار می‌گیرد، چرخه‌ای که عدم رهایی از آن هزینه‌های مادی و معنوی سنگینی به جامعه و ساختار سیاسی آن تحمیل خواهد کرد.

رفیع‌پور (1378، ص. 109 به نقل از محسنی تبریزی و دیگران 1390) در تحقیق خود با عنوان «بررسی آنومی در شهر تهران » اعتماد مردم را نسبت به هم و نسبت به دولت سنجیده است. بر  اساس نتایج این تحقیق، حدود 86 درصد پاسخگویان معتقدند که اعتماد مردم نسبت به یکدیگر کم شده و 63/5 در صد اظهار داشته اند که اعتماد مردم نسبت به مسئولین کاهش یافته است، با توجه به دو معرف فوق، رفیع‌پور میزان اعتماد اجتماعی را پایین ارزیابی نموده‌‌ است.

در پیمایش ملی فرهنگ سیاسی مردم ایران (ایسپا، 1384، ص. 255) پژوهشگران با در کنار هم قرار دادن شاخص‌های مختلف، شاخص کلی اعتماد اجتماعی را بدست آورده‌اند که نتایج آن به شرح جدول زیر است:

جدول شماره1: شاخص اعتماد اجتماعی

		فراوانی	درصد
	خیلی کم	1331	27/3
	کم	2346	48/1
	متوسط	797	16/3
	زیاد	365	7/5
	خیلی زیاد	40	0/8
	کل	4879	100
	میانگین	92/30

همانگونه که ملاحظه می‌گردد 75/4 درصد از افراد دارای اعتماد اجتماعی کم و خیلی کم می‌باشند و 16/3 درصد از پاسخگویان نیز اعتماد اجتماعی متوسطی دارند. 

نتایج تحقیق محسنی تبریزی و همکارانش (1390) در شهر تبریز نشان می‌دهد که اگرچه افراد جامعه اعتماد بالا و یا نسبتاً بالایی به اعضای خانواده خود دارند (اعتماد درون‌گروهی بالا)، اما از اعتماد اندکی نسبت به افرادی غیر از افراد خانواده (اقوام، دوستان، همکاران، همسایگان و همشهری‌ها) خود برخوردارند (اعتماد بین گروهی اندک). همچنین بر اساس یافته‌های همین پژوهش از نظر اعتماد اجتماعی تفاوت معناداری بین نسل متعلق به دوران قبل از جنگ و انقلاب، و نسل متعلق به دوران بعد از جنگ و انقلاب، وجود دارد به این معنا که نسل متعلق به دوران پیش از جنگ و انقلاب از اعتماد اجتماعی بیشتری در مقایسه با نسل متعلق به دوران بعد از جنگ و انقلاب برخوردار است.

با در نظر داشتن داده‌های فوق در جامعه ایران چرخه معیوب احساس دورویی، عدم صداقت و بی اعتمادی تکمیل شده است و این چرخه هرقدر بیشتر استمرار یابد بنیان‌های اعتماد موجود در جامعه را به میزان بیشتری سست خواهد نمود  و اگر چاره‌ای پیرامون آن اندیشیده نشود در نهایت بی‌اعتمادی پدیدار شده احساس دورویی و عدم صداقت موجود در جامعه را افزایش خواهد داد و جامعه را در سطوح مختلف خرد و کلان با مشکلات عدیده‌ای مواجه خواهد نمود.

جایگاه ایران در جهان و منطقه

بدون مقایسه وضعیت کشور با سایر کشورهای جهان و منطقه نمی‌توان قضاوت دقیقی را پیرامون مناسب و یا نامناسب بودن وضعیت کنونی صورت داد. اگر فاصله کشور با کشورهایی که در رتبه‌بندی‌های جهانی در جایگاه نخست قرار دارند و یا در سطح منطقه با کشورهایی که در مراتب بالاتری از ایران قرار گرفته‌اند زیاد باشد می‌توان حکم به نامناسب بودن وضعیت کنونی داد و اگر چنین نباشد می‌توان ارزیابی مثبتی از وضعیت موجود داشت. نهاد معتبر لگاتیوم[1] هر ساله با استفاده از داده‌هایی که خود گردآوری می‌نماید و ترکیب آن با داده‌های نظرسنجی جهانی گالوپ[2] و پیمایش ارزش‌های جهانی[3] رتبه‌بندی‌ای را از کشورهای جهان در زمینه‌های مختلف و از جمله سرمایه اجتماعی ارائه می‌نماید. در رتبه‌بندی‌ای که این نهاد در سال 2011 در زمینه سرمایه اجتماعی انجام داده از بین 110 کشور مورد بررسی، ایران جایگاه 107ام را کسب نموده است. یکی از متغیرهای مورد بررسی این نهاد برای رتبه‌بندی سرمایه اجتماعی در کشورها، اعتماد به دیگران  بوده که در این زمینه از پاسخگویان این پرسش را پرسیده‌اند که «آیا آنها فکر می‌کنند می‌توان به بیشتر مردم اعتماد کرد؟» در ایران تنها 10/6 درصد از افراد به این پرسش پاسخ مثبت داده‌اند این در حالی است که در نروژ که در صدر کشورهای جهان از نظر سرمایه اجتماعی قرار دارد 74/2 درصد از افراد بیان کرده‌اند که بیشتر مردم قابل اعتماداند. داده‌های این نهاد در سال 2012 نیز که اخیرا منتشر شده است نتایجی مشابه نتایج سال 2011 را نشان می‌دهد با این تفاوت که به دلیل اضافه شدن کشورهای بیشتری به لیست کشورهای مورد بررسی این نهاد، ایران در زمینه سرمایه اجتماعی از بین 142 کشور مورد بررسی در جایگاه 121‌ام قرار گرفته و نروژ در این زمینه همچنان از جایگاه نخست برخوردار است. فاصله بین ایران و نروژ فاصله‌ای است بین وضع موجود و وضع مطلوبی که ایران می‌تواند در عالم واقع بدان دست یابد. در بین کشورهای منطقه نیز ایران در این زمینه جایگاه مناسبی را کسب ننموده است. جدول شماره 2 رتبه‌بندی کشورهای منطقه را از نظر میزان اعتماد به دیگران نشان می‌دهد. باید توجه داشت که داده مربوط به اعتماد در ایران برای آخرین بار در سال 2005 گردآوری شده است که البته با توجه به رخدادهای پیش آمده در ایران در فاصله سال‌های 1384 تا کنون به نظر نمی‌رسد افزایشی داشته باشد.

نام کشور	مراکش	عربستان سعودی	افغانستان	اسرائیل	یمن	مصر	امارات	عراق
(آیا اکثریت مردم قابل اعتماداند؟)	58/5	37/1	27/6	27	26/9	22/1	19/3	16
سال گردآوری داده	2009	2009	2010	2009	2009	2011	2009	2009
نام کشور	الجزیره	تونس	کویت	ایران	اردن	سوریه	ترکیه
(آیا اکثریت مردم قابل اعتماداند؟)	15/8	14/8	11/9	10/6	9/6	9/6	8/4
سال گردآوری داده	2009	2009	2009	2005	2009	2009	2009

جدول شماره2: رتبه‌بندی برخی کشورهای منطقه در رابطه با پاسخ به این پرسش که « آیا اکثریت مردم قابل اعتماداند» (داده‌ها از سایت نهاد لگاتیوم برگرفته شده است).

پیشنهادات

در علوم اجتماعی شناخت نزدیک به واقع وضع موجود اولین گام در جهت پاسخ به چرایی این وضعیت است و پاسخ به چرایی، مقدمه منطقی چگونگی تغییر وضعیت. برای آگاهی از شیوه‌هایی که می‌توانیم در جهت کاهش احساس تظاهر و دورویی در جامعه و افزایش سطح اعتماد در آن به کار گیریم پیش از هر کاری نیازمند ارائه نظریه‌ای برای تبیین وضعیت موجود می‌باشیم، نظریه‌ای که پاسخی در خور به پرسش‌هایی از این دست دهد که چرا تظاهر و ریا و به تبع آن دروغ و عدم صداقت در جامعه گسترش می‌یابد؟ و چرا‌ اکثریتی از مردم احساس می‌کنند دیگران تظاهر و ریا پیشه کرده‌اند و منطقا آنان را شایسته اعتماد ندانسته و این چرخه معیوب سطح تظاهر و ریا را افزایش داده و سطح اعتماد را کاهش می‌دهد؟

می‌توان همانند تحقیقات متعارف لیستی از پیشنهادات خرد و کلان را برای افزایش سطح اعتماد ارائه نمود اما این عمل پیش از تدوین نظریه‌ای در مورد علل سقوط اعتماد در جامعه ایران، به کاری جز رفع تکلیف نمی‌آید، تنهاترین و در عین حال مهمترین پیشنهاد این گزارش ایجاد شرایطی جهت تدوین و شنیده شدن این نظریه است، نظریه‌ای که می‌بایست زمینه‌ اجتماعی جامعه ایران را در نظر گرفته و اگر مورد قبول عالمان واقع شد هر چه سریعتر برای تغییر این وضعیت پیش از آنکه هزینه‌های سنگینی را به کلیت جامعه ایران تحمیل نماید به کار گرفته شود، نگارنده معتقد است که جامعه‌شناسی نهادی و سیستمی ایران توانایی تدوین چنین نظریه‌ای را دارا می‌باشد.   

  

منابع

-         ایسپا (1384) پیمایش ملی فرهنگ سیاسی مردم ایران. ایسپا

-         طالبان، محمدرضا (1388) پیمایش ملی تدین اسلامی ایرانیان. ایسپا

-         دفتر طرح‌های ملی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (1382) ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان. دفتر انتشارات طرح‌های ملی.

-         سیاهپوش، امیر (1387) فرا تحلیل مطالعات سرمایه اجتماعی در ایران. راهبرد فرهنگ 99-124.

-         محسنی تبریزی، علیرضا و معیدفر، سعید و گلابی، فاطمه (1390) بررسی اعتماد اجتماعی با نگاهی نسلی به جامعه. جامعه‌شناسی کاربردی. شماره 41 .صص 41-70

-         ربانی، رسول و شهابی، سیامک (1389) بررسی ارزش های اخلاقی جوانان شهری اصفهان. مطالعات و پژوهشهای شهری و منطقهای .سال دوم، شماره پنجم،

سایت‌های اینترنتی

-          www.prosperity.com

---

[1] Legatum

داده‌های این نهاد در سایت www.prosperity.com در دسترس می‌باشد.

[2]  Gallup World Poll

[3] World Values Survey