✳️جایگاه کامیابیِ ایران و واقعیتی که انکار می‌شود✳️

 

✍️ سجاد فتاحی - جامعه‌شناس

 

✅ موسسه لگاتوم نتایج سنجش شاخص کامیابی در سال 2019 را منتشر کرد؛ در این رتبه‌بندی، ایران از بین 163 کشور مورد بررسی در جایگاه 119 قرار گرفته است (بنگرید به https://www.prosperity.com/rankings).

✅ اگر در پی کسب فهمی نسبی از وضعیت پایداری ایران در مقایسه با سایر کشورهای جهان هستیم این مجموعه شاخص یکی از مناسب‌ترین شاخص‌ها برای این منظور است؛ بویژه آنکه سایت موسسه لگاتوم  امکانات مناسبی را برای مقایسه و ترسیم نمودارهای گوناگون در دسترس مخاطب قرار می‌دهد.

✅ امیدوارم روزی فرا رسد که ما در ایران سامانه‌ای با چنین کیفیتی برای سنجش وضعیت پایداری ایران و استان‌های مختلف آن داشته باشیم.

✅ گرچه می‌توان به درستی به نحوه سنجش برخی شاخص‌ها و اعتبار آنها ایرادهایی را وارد کرد اما به نظرم شرایط کنونی ایران در حوزه‌های اصلی اجتماعی، اقتصادی و محیط‌زیستی گویاتر از آن است که بخواهیم بر سر چند پله رشد یا نزول در رتبه‌بندی کلی مجادله کنیم؛ بماند که از قضا تصور می‌کنم در برخی شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی وضعیت کنونی ایران بدتر از آن چیزی است که در این مجموعه شاخص به تصویر کشیده شده است.

✅ با دیدن جایگاه ایران در شاخص کامیابی هر ایرانی باید یک پرسش بنیادین را از خود بپرسد و آن این است که:

⭕️ چرا ایران علیرغم برخورداری از منابع قابل توجهی که بسیاری کشورهای دیگر از آنها بهره‌مند نیستند در چنین جایگاه نازلی قرار گرفته است؟

✅ پاسخ به این پرسش مقدمه لازم برای هرگونه کنشی جهت بهبود وضعیت ایران است.

✅ در سال 1397 به همراه جمعی از دوستان ضمن ارائه تعریفی از مفهوم پایداری ملّی و ارائه شاخص‌هایی برای سنجش وضعیت پایداری ایران در ابعاد گوناگون اقتصادی، اجتماعی و محیط‌زیستی گزارشی از وضعیت ایران در شاخص کامیابی موسسه لگاتوم در سال 2017 ارائه نمودیم و تلاش کردیم تا به پرسش بنیادین فوق در حد امکان و توان خویش پاسخ دهیم؛ نتیجه این کوشش کتابچه پیوست شد که ویرایش دوم آن نیز در دست تهیه است. کتابچه‌ای که برخی سیاست‌مداران را خوش نیامد و به عادت همیشگی به جای خودشکنی آیینه شکستند، فارغ از آنکه بی‌توجهی به واقعیت‌های منعکس شده در آیینه تنها سبب می‌شود که چند صباحی بعد واقعیت انکار شده سهمگین‌تر از گذشته پیش‌روی ما قرار گیرد.

⭕️ برای دریافت فایل کتاب به لینک زیر در تلگرام مراجعه کنید. 

https://t.me/SIAGS/292

ایران به سوی پایداری یا ناپایداری

دوشنبه، دوم نوامبر،  موسسه لگاتیوم[1]  گزارش خود پیرامون شاخص کامیابی در سال 2015 را منتشر کرد.

این موسسه هر ساله با استفاده از داده‌هایی که خود گردآوری می‌نماید و ترکیب آن با داده‌های نظرسنجی جهانی گالوپ[2] و پیمایش ارزش‌های جهانی[3] رتبه‌بندی‌ای را از کشورهای جهان، تحت عنوان شاخص کامیابی[4]  ارائه می‌نماید. در این سنجش سالیانه، 89 متغیر که زیر مجموعه 8 شاخص اصلی اقتصاد[5]، کارآفرینی و فرصت[6]، حکمرانی[7]، آموزش[8]، سلامت[9]، ایمنی و امنیت[10]، آزادی فردی[11] و سرمایه اجتماعی[12] می‌باشند مورد سنجش قرار  می‌گیرند.

اگرچه این موسسه این شاخص را، شاخص کامیابی نامیده است، اما با در نظر داشتن مطالب ارائه شده پیرامون نظریه «سیستم‌های کنترل اجتماعی» (ر.ک به socialsystems.blog.ir )، می‌توان این شاخص و زیر مجموعه‌های آن را بخشی از «شاخص منافع ملی» و به منزله بخشی از مجموعه شاخصی دانست که می‌توان جهت سنجش پاسخ و خروجی سیستم‌هایی در مقیاس کشور آن را به کار برد (به این موضوع در مطلب بعدی وبلاگ سیستم‌های اجتماعی پرداخته خواهد شد).

بر اساس رتبه‌بندی ارائه شده از سوی موسسه لگاتیوم در سال 2015، ایران، از نظر رتبه‌بندی کلی در بین 142 کشور مورد بررسی، در جایگاه صد و ششم جهان قرار گرفته است. در این سال، کشور نروژ همانند سالیان پیش در جایگاه نخست جهان و کشور امارات متحده عربی با کسب رتبه 30 در جایگاه نخست منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا  قرار گرفته‌اند. وضعیت رتبه‌ای ایران در زمینه هر یک از شاخص‌های هشت‌گانه فوق در جدول زیر آورده شده است.

  

ایران ( 2015)
شاخص‌ها	رتبه در جهان
اقتصاد	105
کارآفرینی و فرصت	92
حکمرانی	122
آموزش	65
سلامت	67
ایمنی و امنیت	120
آزادی فردی	131
سرمایه اجتماعی	115
رتبه‌بندی کلی	106

جدول شماره 1: وضعیت رتبه‌ای ایران در شاخص‌های هشت‌گانه در سال 2015 (منبع داده‌ها: سایت موسسه لگاتیوم)

همانطور که مشاهده می‌شود رتبه ایران در هیچ یک از شاخص‌های فوق در وضعیت مناسبی قرار ندارد. بهترین رتبه ایران در شاخص آموزش و بدترین عملکرد آن در حوزه آزادی‌های فردی است.

در بین کشورهای 15 گانه منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا که توسط موسسه لگاتیوم مورد بررسی و اسکن قرار گرفته‌اند، کشور امارات متحده عربی با کسب رتبه 30 در جهان توانسته است در این منطقه در جایگاه نخست قرار گیرد. وضعیت رتبه‌ای امارات در هر یک از خرده شاخص‌های بررسی شده در جدول زیر آورده شده است.

امارات( 2015)
شاخص‌ها	رتبه در جهان
اقتصاد	21
کارآفرینی و فرصت	28
حکمرانی	28
آموزش	36
سلامت	34
ایمنی و امنیت	34
آزادی فردی	65
سرمایه اجتماعی	39
رتبه‌بندی کلی	30

جدول شماره 2: وضعیت رتبه‌ای امارات متحده‌ عربی در شاخص‌های هشت‌گانه در سال 2015 (منبع داده‌ها: سایت موسسه لگاتیوم)

 

ایران نه تنها در بین کشورهای جهان از وضعیت مناسبی در حوزه‌های مورد بررسی برخوردار نیست، بلکه مقایسه آن با وضعیت رتبه‌ای کشورهای منطقه در هر یک از خرده شاخص‌ها، نشان دهنده جایگاه نه چندان مناسب آن در منطقه نیز می‌باشد. در جدول زیر وضعیت رتبه‌ای ایران در زمینه هر یک از خرده شاخص‌های مورد بررسی در بین کشورهای 15 گانه منطقه بیان شده است.

جایگاه ایران در بین کشورهای 15 گانه منطقه خاور میانه و شمال آفریقا( 2015)
شاخص‌ها	رتبه در جهان
اقتصاد	13
کارآفرینی و فرصت	11
حکمرانی	12
آموزش	6
سلامت	9
ایمنی و امنیت	12
آزادی فردی	10
سرمایه اجتماعی	10
رتبه‌بندی کلی	11

جدول شماره 3:  وضعیت رتبه‌ای ایران در هر یک از شاخص‌ها در بین کشورهای 15 گانه مورد بررسی در منطقه (منبع داده‌ها: سایت موسسه لگاتیوم)

لیست کشورهای مورد بررسی در منطقه و رتبه هر یک از آنها را می‌توانید در جدول زیر مشاهده کنید.

نام کشور و رتبه در منطقه	رتبه در جهان
(1)               امارات متحده عربی	30
(2)               کویت	36
(3)               اسرائیل	38
(4)               عربستان سعودی	42
(5)               ترکیه	78
(6)               مراکش	79
(7)               اردن	88
(8)               الجزیره	96
(9)               تونس	97
(10)          لبنان	98
(11)          ایران	106
(12)          مصر	110
(13)          عراق	123
(14)          یمن	135
(15)          سوریه	136

جدول شماره4:  وضعیت رتبه‌ای هر یک از کشورهای 15 گانه مورد بررسی در منطقه (منبع داده‌ها: سایت موسسه لگاتیوم) 

داده‌های فوق گویای چند واقعیت است.

نخست آنکه در صورتی که کشورهای مورد بررسی توسط موسسه لگاتیوم را از نظر پاسخ و خروجی آنها به چهار مجموعه کشورهای پایدار، نسبتا پایدار، نسبتا ناپایدار و ناپایدار تقسیم کنیم. ایران در زمره کشورهایی با پاسخ و خروجی نسبتا ناپایدار قرار می‌گیرد.

دوم آنکه مقایسه وضعیت ایران و امارات متحده عربی که در حدود 45 سال از تشکیل آن می‌گذرد و تا حدود 4 دهه پیش، ایران از وضعیت بسیار بهتری نسبت به آن برخوردار بود و امروز در فاصله‌ای قابل توجه با ایران قرار گرفته است، نشان دهنده آن است که علت اصلی وضعیت نه چندان مناسب کنونی را بر خلاف تصور عده‌ای نمی‌بایست در حوزه‌هایی همچون فرهنگ جستجو کرد.

سوم آنکه 4 کشوری در منطقه که از رتبه‌های فروتری از ایران برخورداند (مصر، سوریه، عراق و یمن) همگی در چند سال گذشته ناپایداری‌ها و بی ثباتی‌های گسترده‌ای را تجربه نموده‌اند و از این رو جایگاه بهتر ایران نسبت به آنها چندان تعجب بر انگیز نیست و قرار گرفتن در رتبه‌هایی نزدیک به آنها بیانگر بی‌ثباتی‌ها و ناپایداری‌هایی است که می‌تواند دامنگیر ایران شود.

چهارم آنکه در صورت ادامه مسیر کنونی و عدم اصلاح متغیرهای تاثیرگذار بر پیدایش این وضعیت، چشم‌انداز مثبت و روشتی پیش روی ایران نیست و احتمالا در سالیان آتی در صورت ادامه این مسیر بر میزان ناپایداری‌ها و بی ثباتی‌های آن افزوده خواهد شد.

می‌توان از منظرهای گوناگون به پرسش چرایی وضعیت نامناسب کنونی، علیرغم بهره‌مندی ایران از منابع گوناگون لااقل در مقایسه با کشورها منطقه، پاسخ داد. از منظر نظریه «سیستم‌های کنترل اجتماعی» علت اصلی این خروجی نه چندان مناسب را می‌بایست در وجود نقاط ضعفی اساسی در سیستم حکمرانی به منزله کنترل کننده و تنظیم‌گر این سیستم، بواسطه طراحی نامناسب در بدو تاسیس و عدم اصلاح این نقاط ضعف در سالیان گذشته، که بخشی ناشی از نتوانستن و بخشی ناشی از عدم آگاهی نسبت به آنها بوده است، جستجو کرد؛ که در صورت عدم اصلاح این نقاط ضعف این وضعیت نامناسب ادامه داشته و ایران بیشتر و بیشتر به سمت بی ثباتی و ناپایداری حرکت خواهد کرد؛ بی‌ثباتی‌ای که با توجه به شرایط کنونی منطقه، افزایش نارضایتی‌های قومی در درون مرزها، بواسطه برخوردهای نامناسب صورت گرفته با قومیت‌ها که در بعضی موارد با شکاف‌های مذهبی نیز تقویت شده است و منافع متعارض برخی کشورهای منطقه در تبدیل شدن ایران به کشوری قدرتمند و پایدار، ممکن است به ایجاد تغییراتی در مرزهای ایران به منزله یک سیستم جغرافیایی-سیاسی منجر شود.

با توجه به مواردی که در نوشتاری دیگر به آن پرداخته خواهد شد، در چند سال آینده یکی از آخرین فرصت‌ها برای اصلاح ضعف‌های سیستمی موجود‌ - پیش از تبدیل شدن آنها به ناپایداری‌ها و بی‌ثباتی‌هایی ویرانگر- که در پیدایش وضعیت نه چندان مناسب کنونی نقشی اساسی داشته‌اند،‌ پیش‌روی افراد، گروه‌ها و جریان‌های دل‌بسته به منافع ملی قرار خواهد گرفت؛ که در آن بزنگاه، ائتلاف آنها حول تعریفی مشخص از منافع ملی از اهمیتی حیاتی برخوردار است.

با توجه به مطالب فوق، ایرانیان دو راه پیش رو دارند: یا پرداختن به علل اصلی پیدایش وضعیت کنونی و اصلاح نقاط ضعفی که منجر به پیدایش این وضعیت شده است، پیش از درافتادن کشور در دام بی ثباتی‌ها و ناپایداری‌هایی گسترده، و دیگری ادامه این مسیر و در افتادن در دام ناپایداری‌هایی که یکی از تبعات آن می‌تواند تغییر مرزهای این قلمرو جغرافیایی – سیاسی برای یک بار دیگر در تاریخ باشد.

---

[1] Legatum

داده‌های این موسسه در سایت www.prosperity.com در دسترس می‌باشد.

[2]  Gallup World Poll

[3] World Values Survey

[4] Prosperity index

[5] economy

[6] Entrepreneurship and opportunity

[7] Governance

[8] education

[9] Health

[10] Safety and security

[11] Personal freedom

[12] Social capital